ks. Janusz Królikowski (opr.)

"Ku ratunkowi memu pokwap się" Godzinki i inne modlitwy do świętych w polskiej pobożności XVIII wieku

Do każdej przesyłki
dołączamy prezent!

Pozycja archiwalna.

Nie gwarantujemy, że zamówienie będzie mogło być zrealizowane.

Notka

Książka została opracowana głównie w oparciu o odnaleziony w Archiwum Parafialnym w Wielogłowach koło Nowego Sącza duży rękopiśmienny zbiór godzinek i innych modlitw do świętych. Publikację - opatrzoną historyczno-teologicznym wprowadzeniem - można traktować zarówno jako źródło historyczne, jak i osobisty modlitewnik.

Spis treści

Godzinki o świętych w polskiej pobożności i kulturze

Godzinki o świętym Antonim Padewskim [1]
Litania o świętym Antonim [1]
Godzinki o świętym Antonim Padewskim [2]
Litania o świętym Antonim [2]
Nowenna do świętego Antoniego
Modlitwy nowenny świętej na dzień wtorkowy służące
Godzinki o świętym Antonim z Padwy [3]
Litania o świętym Antonim [3]
Godzinki o świętym Antonim z Padwy [4]
Litania o świętym Antonim [4]
Responsorium albo sława świętego Antoniego, którą o cudach jego seraficki doktor Bonawentura święty złożył (Jeżeli cuda pragniesz)
To samo innym sposobem
To samo innym sposobem
To samo innym sposobem
Pieśń [1] (Tryumfuj niebo)
Pieśń [2] (Wszechmocność Boga)
Pieśń [3] (Wielce powinna)

Godzinki o świętym Janie Chrzcicielu [1]
Litania o świętym Janie Chrzcicielu [1]
Pieśń [1] (O święty Janie)
Godzinki o świętym Janie Chrzcicielu, Chrystusowym marszałku [2]
Litania o świętym Janie Chrzcicielu, marszałku Chrystusowym [2]
Pieśń [2] (Aby nasz język)
Pieśń [3] (W młodych twych leciech)
Pieśń [4] (Wielce szczęśliwy)
Pieśń [5] (Wielki marszałku)


Godzinki o świętym Aleksym
Modlitwa do świętego Aleksego [1]
Modlitwa [2]
Modlitwa [3]

Godzinki o świętej Maryi Magdalenie [1]
Litania o świętej Marii Magdalenie [1]
Akty do Pana Boga rozgrzeszającego świętą Marię Magdalenę
Pieśń [1] (Maria Magdalena)
Pieśń [2] (Magdaleno, przypuść mię)
Pieśń [3] (Miłosierdzia Dawco)
Zbroja na desperacją w życiu i na godzinę śmierci (Wesel się święta)
Godzinki pokutującego człowieka do świętej Magdaleny, pokutujących patronki, o łaskę miłości boskiej, też i żalu serdecznego za grzechy suplikujące [2]
Litania o świętej Maryi Magdalenie [2]

Godzinki o świętej Annie Samotrzeciej,
matce Panny Przenajświętszej, niepokalanie poczętej [1]
Litania o świętej Annie [1]
Modlitwa [1]
Pieśń [1] (Chwalmy Boga)
Pieśń [2] (Witaj pani)
Godzinki o świętej Annie [2]
Modlitwa tego Bractwa, która ma być zawsze mówiona po zwykłych pacierzach na zacknieniu [2]
Modlitwa [3]
Litania o świętej Annie, rodzicielce Przenajdostojniejszej
Panny i Matki Bożej Maryjej [2]
Pieśń świętej Anny, matki Samuela proroka, którą w dni świętych wdów czytać można (Exsultauit cor meum)
Modlitwa o błogosławionej Pannie Maryi i rodzicach Jej [4]
Modlitwa [5]
Pobożnego opata Fryderiusza od świętej Anny modlitwa [6]
Litania o świętej Annie [3]
Pieśń [3] (Czyńmy świętej Annie)
Koronka do św. Anny [1]
Koronka do świętych Joachima i Anny, rodziców Najświętszej Panny Maryi [2]
Koronka o świętej Annie, matce Maryi Panny
z Pisma Świętego, z historii życia jej i z modlitw Kościoła świętych złożona [3]
Litania do świętej Anny [4]
Koronka do świętej Anny [4]
Modlitwa do świętej Anny [7]

Godzinki o świętym Dominiku, ojcu i patriarsze Zakonu Kaznodziejskiego
Litania o świętym Dominiku, ojcu i patriarsze
Zakonu Kaznodziejskiego, z przedziwnego żywota jego złożona
Quindena osobliwego nabożeństwa do świętego Dominika

Godzinki o świętym Kajetanie, wielkim cudotwórcy zakonu kleryków pod regułą żyjących fundatora
Szturm do boskiej miłości pobożnego serca
Nowenna, albo sposób skutecznego wzywania Kajetana świętego
Modlitwa w każdej potrzebie
Modlitwa świętego Kajetana, którą błagał Majestat boski
za grzechy Neopolitańczyków, taż modlitwa może być aplikowana za Koronę Polską

Godzinki o świętym Jacku, patronie Korony Polskiej i osobliwym ludzi utrapionych pocieszycielu
Litania o świętym Jacku, patronie Korony Polskiej, szczególnym ludzi utrapionych pocieszycielu, Zakonu świętego Dominika

Pieśń o świętym Jacku, patronie Korony Polskiej (W skarbie niebieskim)

Pieśń o świętym Tomaszu z Akwinu (Tomasz z Akwinu)
Responsorium o świętym Tomaszu z Akwinu
Litania o świętym Tomaszu z Akwinu

Godzinki o świętym Augustynie, biskupie i doktorze kościelnym
Litania do świętego Augustyna

Godzinki o błogosławionym Józefie Dezie z Kopertynu
Litania o błogosławionym Józefie z Kopertynu
Pieśń [1] (Zawitaj braci mniejszych)
Pieśń [2] (Raduj się świecie)

Godzinki o świętej Tekli, pannie i męczennicy
Litania do świętej Tekli, panny i męczenniczki
Modlitwa [1]
Modlitwa [2]
Modlitwy z Pisma Świętego wyjęte, które podczas wojny zwykło się mówić
Modlitwa Kościoła Bożego w jakimkolwiek utrapieniu
Modlitwa do Pana Jezusa ukrzyżowanego
Akty miłości boskiej świętego Augustyna
Akt świętego Ignacego
Nowenna do świętej Tekli, panny i męczenniczki
Pieśń (Najdroższa perło)

Godzinki o świętym Michale Archaniele
Litania o świętym Michale Archaniele
Polecenie się w opiekę świętemu Michałowi Archaniołowi
Modlitwa
Pieśń (Książę niebieski)

Godzinki o świętych Aniołach Stróżach
Litania o świętym Aniele Stróżu

Koronka do świętych Aniołów
Litania do świętych Aniołów [1]
Godzinki o świętych Aniołach
Litania do świętych Aniołów [2]

Godzinki o świętym ojcu Franciszku Serafickim
Litania o świętym ojcu Franciszku
Modlitwa [1]
Modlitwa [2]
Modlitwa [3]
Pieśń o świętym Franciszku, patriarsze i fundatorze braci mniejszych (Natenczas gdy świat) [1]
Koronka o świętym ojcu i patriarsze Franciszku
Pieśń [2]
Hymn o świętym Bonawenturze, kardynale, biskupie i serafickim doktorze (O seraficki doktorze)
Modlitwa do niego
Modlitwa do świętego Ludwika, Tuluzy biskupa

Godzinki o seraficznej pannie świętej Teresie
Litania o świętej Teresie

Godzinki o świętym Janie Kantym [1]
Modlitwy na siedem czwartków
Godzinki o świętym Janie Kantym [2]
Litania o świętym Janie Kantym [1]
Pieśń [1] (Przezacna w Polskiej)
Pieśń [2] (O Janie Kanty)
Pieśń [3] (Witaj filarze)
Pieśń [4] (Osobliwy i prawdziwy)
Pieśń [5] (Słyń, słyń, błogosławiony)
Pieśń [6] (Witaj w promieniach)
Modlitwa do świętego Jana Kantego, żarliwego Męki Jezusowej miłośnika
Litania o świętym Janie Kantym [2]

Godzinki o świętej Urszuli i jedenastu tysiącach
dziewic męczenniczek i towarzyszek jej
Litania do świętej Urszuli i jedenastu tysięcy panien i męczenniczek
[Pieśń]
Koronka do świętej Urszuli, panny i męczenniczki, i jedenastu tysięcy panien, towarzyszek jej

Fragment tekstu

Geneza godzinek

Otwierając jakikolwiek ze starszych modlitewników, łatwo zauważamy, że zawierają one wiele modlitw noszących ogólne miano godzinek. Są to nabożeństwa zbudowane na wzór oficjum kościelnego, które naśladują strukturę i treści - w różnym stopniu - modlitw kanonicznych. Na pierwszym miejscu znajdują się oczywiście godzinki o niepokalanym poczęciu Najświętszej Maryi Panny. Jednak równie łatwo daje się dostrzec, że obok nich pojawia się wiele typów godzinek poświęconych osobom i przymiotom Bożym: Trójcy Przenajświętszej, opatrzności Bożej, Jezusowi Chrystusowi i Jego męce. W szerokim zestawie godzinek znajduje się również wiele takich, które zostały poświęcone rozmaitym świętym, przy czym może nawet nieco zaskakiwać, iż niektórzy z nich byli w ogóle znani i czczeni w Polsce. Powinien więc proporcjonalnie mocno zastanawiać fakt, że godzinki, tak głęboko wpisując się w polską pobożność chrześcijańską, nie stały się dotychczas przedmiotem jakichś odrębnych i pogłębionych studiów oraz analiz teologiczno-kulturowych. Podobny problem dotyczy nie tylko godzinek, ale również innych form modlitwy, np. koronek, litanii, pieśni itd. Ma na to niewątpliwy wpływ fakt, jakim jest dotychczasowy brak szerszego zainteresowania modlitewnikami w ogóle, co sprawia, że wymyka się również należytej uwadze zainteresowanie godzinkami, które są przecież ich częścią. Pozostaje więc prawdą to, co kilka lat temu stwierdziła prof. Urszula Borkowska osu w swojej pracy o modlitewnikach wywodzących się z królewskiego kręgu Jagiellonów: "W dotychczasowych badaniach w niewielkim tylko stopniu wykorzystywano modlitewniki". Słuszna jest więc sformułowana następnie uwaga-postulat: "Tymczasem nawet przy pobieżnym przeglądzie katalogów bibliotek gromadzących rękopisy zwraca uwagę ogromna liczba zachowanych książeczek do nabożeństwa, mimo że z powodu częstego używania dzieła te były szczególnie narażone na "zaczytanie" i zniszczenie. Sam fakt masowej produkcji modlitewników - zarówno tych rękopiśmiennych, jak i tych, które w wielkiej liczbie wydawano od momentu wynalezienia druku w połowie XV wieku - zasługuje na zainteresowanie historyków zajmujących się szeroko rozumianą religijnością ludu chrześcijańskiego".
Wydaje się, że pierwszy krok zmierzający do zbadania godzinek jako zjawiska religijno-kulturowego został już zrobiony. Jakub Kołacz SJ wydał w 2006 roku zbiór godzinek, w którym udało się mu zebrać 44 różne modlitwy tego typu, poświęcone głównie świętym. Zaczyna się więc powoli wypełniać dotkliwy brak zebranych i opublikowanych źródeł, które są podstawowym warunkiem pozwalającym na podjęcie bardziej systematycznych i wszechstronnych badań. Niniejsza publikacja ma być dalszym uzupełnieniem bazy źródłowej w tej dziedzinie. Na publikację czeka jeszcze zbiór ponad pięćdziesięciu innych tekstów godzinek znalezionych w różnych modlitewnikach, których nie ma ani w zbiorze ks. J. Kołacza, ani w niniejszym wydaniu. Wiele z nich pochodzi z modlitewników rękopiśmiennych, podobnie jak ta publikacja.
Godzinki znajdują się przede wszystkim w modlitewnikach zaopatrzonych w kalendarz, w których pewne modlitwy upodabniają je do brewiarza kapłańskiego. Dzieje godzinek nie są jeszcze wystarczająco zbadane, dlatego wiele pytań, które do nich mogłyby się odnosić, wymaga jeszcze wyjaśnienia. Nie jest znany moment, w którym do stopniowo rozbudowywanej pobożności liturgicznej wszedł zwyczaj recytowania oficjum o Najświętszej Maryi Pannie, stojącego u początku wszelkiego typu godzinek. Można ogólnie zauważyć, że zwyczaj ten pojawił się w kręgu pokarolińskiej duchowości zakonnej, zreformowanej przez Benedykta z Aniane (+ 821). Zachowały się świadectwa, które podają, że godzinki o Najświętszej Maryi Pannie odmawiał biskup Augsburga - św. Udalryk († 973), a także biskup Verdun - Berengar (+ 962). Papież Urban II w 1096 r. polecił odmawiać je w całym Kościele w intencji pierwszej wyprawy krzyżowej. Najstarszy znany dzisiaj tekst godzinek o Najświętszej Maryi Pannie pochodzi z XI wieku. Postępujący rozwój i kształtowanie się godzinek jako odrębnej modlitwy i formy pobożności doprowadziły w pewnym momencie do ich oderwania się od brewiarza, tak że utworzyły one odrębną książkę do nabożeństwa. Od XIV wieku godzinki zaczęły stawać się modlitwami ludzi świeckich, co być może wynikało z chęci naśladowania pobożności duchowieństwa. W każdym razie, skrócona w stosunku do brewiarza forma okazała się przystępna i przydatna dla szerszego kręgu wiernych, niejednokrotnie skutecznie konkurując nawet z oficjalną modlitwą Kościoła.
W XIV wieku utrwaliła się właściwie podstawowa struktura godzinek, chociaż jeszcze w większości godzinek pochodzących z XV i XVI wieku wyraźnie widać ich różnorodność. Zasadniczy dla kompozycji godzinek okazał się kalendarz liturgiczny, wyznaczający bieg świąt, wspomnień świętych i lokalnych rocznic, które stały się inspiracją dla żywiołowego ich układania, o czym świadczy ilość zachowanych tekstów. Drugim elementem jest wspomniane małe oficjum (officium parvum) o Najświętszej Maryi Pannie (nazwa jest związana ze skróceniem pierwszej godziny [matutinum] z trzech tzw. nokturnów do jednego). Kult maryjny stanowił ważny element rozwijającej się ówcześnie pobożności, spełniając wzorczą funkcję dla wielu jej form. W drugiej połowie XV wieku pojawiają się więc godzinki ku czci różnych świętych. Wraz z rozwojem i upowszechnianiem się godzinek rośnie także liczba dołączanych do nich modlitw, przeznaczonych do odmawiania w różnych sytuacjach życiowych, które łączą je ze zbiorami modlitw prywatnych (libelli precum). Na kanwie godzinek ukształtowały się także inne formy pobożności: koronki, różańce, quindeny, septeny, nowenny itp. Odmawianie godzinek szybko zostało uznane za znak rozpoznawczy głębokiej pobożności, stając się wyróżnikiem autentycznej postawy chrześcijańskiej. Świadczy o tym powtarzające się wspominanie o fakcie ich odmawiania przez różnych świętych, czy też przez władców, by w ten sposób podkreślić chrześcijański wymiar ich życia i działalności.
Jeśli chodzi o polską tradycję religijną, to należy zauważyć, że o odmawianiu godzinek w Polsce wspomina już Anonim zwany Gallem w Kronice Polskiej. Dwukrotnie stwierdza w niej, że Bolesław Krzywousty (1085-1138) odmawiał godzinki o Najświętszej Maryi Pannie i że było to jego ulubione nabożeństwo. "Zarządził Bolesław - pisze znamienity kronikarz - odprawienie godzinek do Najświętszej Panny Marii, co następnie z pobożności przyjął za stały zwyczaj".
W zarysowanym kontekście godzinki stały się stopniowo modlitwą dostępną dla szerokich kręgów wiernych, należących do różnych grup społecznych. Ich treść łączyła całą społeczność chrześcijańską, przyczyniając się do upowszechnienia treści wiary. Godzinki stały się ponadto ważnym czynnikiem kulturowym, wpływającym na struktury społeczne i obyczaje, zwłaszcza przez propagowaną wrażliwość na działanie Boga w świecie i życiu człowieka oraz promowaną świętość. Pod wieloma względami określały one drogę do wzajemnego przenikania i twórczego oddziaływania sfery sacrum na sferę profanum. Pokazują to już same modlitewniki, które niejednokrotnie zawierają wiele ciekawych przedstawień i wątków ikonograficznych, ilustrujących życie ówczesnego społeczeństwa i miejsce, jakie zajmowała w nim modlitwa. Z godzinkami wiążą się różne kwestie dotyczące literatury i języka, które niejednokrotnie mogłyby ubogacić zakres badań literackich i poszerzyć znajomość tych podstawowych dóbr kulturowych.
Z punktu widzenia historii pobożności i duchowości, godzinki oraz związane z nimi inne modlitwy dobrze ilustrują ewolucję różnych poglądów teologicznych i postaw duchowych. Trzeba więc zainteresować się tymi tekstami, reprezentowaną przez nie formą i treścią, oraz procesem wprowadzania do użytku wiernych, by za ich pośrednictwem i wraz z nimi przejmowali nowe rodzaje pobożności, sytuujące się już w perspektywie określanej jako devotio moderna. Odpowiednie badania powinny zmierzać do wydobycia z tekstów tego, co było przedmiotem modlitwy i w jaki sposób ją wyrażano, uwzględniając kontekst kulturowy i historyczny.
Jak już wspomniano, geneza ideowa i duchowa godzinek jest związana z małym oficjum o Najświętszej Maryi Pannie. Za najbardziej wpływowy pierwowzór literacki godzinek uchodzi, przypisywany kard. Idziemu Rzymskiemu (+ 1316) lub papieżowi Janowi XXII (+ 1334), poemat o krzyżu i męce Pańskiej Patris sapientia veritas divina, zwany też Horae canonicae Salvatoris. Jego tekst polski Jezus Chrystus Bóg człowiek, mądrość Oćca swego w zapisie z 1420 r. jest najstarszą polską pieśnią pasyjną i godzinkową.
W zmienionej formie znalazł się w Raju dusznym Biernata z Lublina z 1513 r., w nowym przekładzie hortulusa z ok. 1579 r. opracowanym przez Hieronima Powodowskiego, w dziełku Grzegorza z Wągrowca Godziny małe o Pana Chrystusowym krzyżu (Poznań 1567), w Godzinkach na uroczyste święta (Kraków 1582), w modlitewniku Marcina Laterny Harfa duchowna (Kraków 1585) oraz zbiorze Stanisława Grochowskiego Hymny kościelne (Kraków 1598).
Oprócz godzinek o krzyżu w tym samym okresie powstawały także godzinki poświęcone różnym tajemnicom męki Chrystusa, np. Jego ranom czy też Najświętszemu Sakramentowi.
Najbardziej rozpowszechniły się godzinki o Najświętszej Maryi Pannie, poświęcone Jej niepokalanemu poczęciu. Opierają się na XV-wiecznym oficjum brewiarzowym Leonarda Nogaroli Sicut lilium, zatwierdzonym przez papieża Sykstusa IV w roku 1476. Fragmenty w języku polskim zachowały się w Modlitwach Wacława, stanowiąc przeróbkę wspomnianego oficjum. Godzinki w dzisiejszej formie z incipitem Zacznijcie, wargi nasze, chwalić Pannę Świętą przypisywane są Alfonsowi Rodriguezowi SJ (1531-1617). Ich tekst łaciński pod nazwą Officium parvum Immaculatae Conceptionis Beatae Mariae Virginis zatwierdził papież Paweł V w 1615 r., a w 1616 r. został wydany drukiem. Ogólnie przyjmuje się, że ok. 1620 r. przekładu godzinek na język polski dokonał nieznany jezuita z krakowskiego kościoła pw. św. Barbary, a w 1625 r. ukazały się drukiem. Zapomina się jednak, co wykazał ks. Władysław Świder w mało znanym studium na temat godzinek w Polsce, że godzinki o Najświętszej Maryi Pannie były znane w Polsce jeszcze przed ich oficjalnym zatwierdzeniem, a ich pierwszym tłumaczem mógł być ks. Jakub Wujek; są ślady wskazujące, że pierwsze wydanie tych godzinek mogło mieć miejsce w 1596 r. W późniejszym czasie ewentualnie dostosowano istniejący przekład do wydania zatwierdzonego w Rzymie.
Oprócz godzinek o niepokalanym poczęciu Najświętszej Maryi Panny powstawały potem inne godzinki maryjne, zwłaszcza o Jej boleściach czy też o Jej obrazach, np. na Jasnej Górze i w Wilnie, bądź w innych sanktuariach. Zagadnienie to czeka jeszcze na dokładniejsze przebadanie.
Z końca XV wieku znane są godzinki o Aniele Stróżu i św. Annie zachowane w Modlitwach Wacława, będące przekładem odpowiednich oficjów brewiarzowych. Wcześnie powstały godzinki o św. Józefie (Officium Josepha Patryarchy y Oblubieńca Najświętszej Panny, Kraków 1624). Być może najbardziej rozpowszechniły się godzinki o św. Annie i św. Antonim, ściśle związane z nurtem franciszkańskim, jak pokazuje bibliografia franciszkańska. Polskie godzinki o świętych zbywane są najczęściej ogólnikowym stwierdzeniem, że powstawały i były używane przez wiernych. Takie stwierdzenia pojawiają się najczęściej wtedy, gdy mówi się o przejawach kultu dotyczącego różnych świętych, a godzinki są przywoływane jako potwierdzenie tego kultu. Nie zostały jednak podjęte jakieś bardziej szczegółowe badania tego zjawiska, by określić ich znaczenie teologiczne i zbadać wpływ na polską pobożność. Nie da się nawet w przybliżeniu powiedzieć, ile takich tekstów godzinek powstało i jakie było ich rzeczywiste oddziaływanie w duchowości i pobożności wiernych.