Tomas Spidlik

Modlitwa według tradycji chrześcijańskiego Wschodu

Do każdej przesyłki
dołączamy prezent!

Pozycja archiwalna.

Nie gwarantujemy, że zamówienie będzie mogło być zrealizowane.

Notka

Niniejsza książka - najbardziej wyczerpujący tekst o modlitwie jaki istnieje - jest swego rodzaju "podręcznikiem, przewodnikiem", który obejmuje całą tradycję i wprowadza w treść starożytnych traktatów o modlitwie. W tej szerokiej panoramie czytelnik znajduje m. in. apoftegmat Marka Ereminty: "Wiele jest sposobów modlitwy, jeden różny od drugiego: ale żden z nich nie może być szkodliwy, chyba że miast o modlitwę, chodzi o działanie diabelskie". Istnieje wiele "definicji" modlitwy w pismach duchowych tradycji chrześcijańskiego Wschodu. Są bardzo różne, ale zgadzają się w jednym twierdzeniu: prawdziwa natura modlitwy jest niewypowiedziana, a prawdziwym mistrzem, który uczy modlitwy jest Duch Święty. Mimo to, większa część pism tradycji wschodniej to traktaty omawiające modlitwę.

Spis treści

Wstęp
1. Ogólne spojrzenie na źródła
I. Ojcowie i autorzy duchowi
Ojcowie antyczni
Ojcowie aleksandryjscy
Pisma monastyczne
Złoty wiek patrystyki greckiej
Bizantyjczycy
Hezychazm atonicki
Koptowie
Syryjczycy
Armeńczycy
Gruzini
Rosjanie
II. Dokumenty liturgiczne
III. Główne księgi liturgiczne bizantyjskie i armeńskie
Księgi Koptów i Etiopczyków
Liturgia syryjska
III. Poezja liturgiczna
Hymnografia grecka
Formy hymnografii rytu bizantyjskiego
Poezja syryjska
Hymnografia armeńska i gruzińska
Etiopskie pieśni liturgiczne

2. Dialog Bosko-ludzki
Konieczność modlenia się
Definicje modlitwy
Różne formy modlitwy
Modlitwa do Ojca
Dzieci przez Syna w Duchu Świętym
Jedyny Pośrednik
W Duchu Świętym
Epikleza
Kult człowieczeństwa Chrystusa
Kontemplacja tajemnic życia Chrystusa
Naśladowanie świętych
Anamneza eklezjalna
Wstawiennictwo świętych
Kult Matki Bożej
Aniołowie

3. Modlitwa błagalna
Kierowanie próśb do Boga
Dziękczynienie
Modlitwa błagalna w Boskiej pedagogice
Wysłuchanie prośby
Wola Boga, norma próśb
Porządek próśb
Proszenie o "wielkie rzeczy"
Modlitwa o odpuszczenie grzechów
Modlitwy za innych
Modlitwy za zmarłych
Modlitwy o dobra doczesne
Wytrwałość w proszeniu
Cud

4. Modlitwa ciała
Ciało na modlitwie
Ciało
Tradycyjne gesty
Znak krzyża
Klękanie
Modlitwa ustna
Pedagogiczny sens modlitwy ustnej
Moc słów
Sakralny charakter modlitwy ustnej
Ustalone formuły czy modlitwa spontaniczna?
Glosolalia
Długie czy krótkie modlitwy?
Wielomówstwo
Wspólne odmawianie modlitwy
Śpiew
Psalmy

5. Modlitwa liturgiczna
I. Charakter wspólnotowy
Chrześcijańskie zgromadzenie
Jednocząca moc obrzędów
II. Charakter doksologiczny
Wspaniałość chwały Boga
Liturgia jako nauczanie prawdy
Kontemplacyjny aspekt liturgii
Mistyczny charakter liturgii
Alegoryczne wyjaśnienie liturgii
Piękno liturgii
Tradycyjne nauczanie
III. Charakter anamnezy i Euchrystii
Memoriał wielkich dzieł Boga
Święta - uroczysta anamneza
Duchowa celebracja świąt
Akt dziękczynienia - Eucharystia
IV. Eschatologizm liturgiczny
Oczekiwanie na paruzję
Charakter epikletyczny
Eschatologizm pokutny
Eschatologiczne znaczenie Bożego oficjum
Uświęcenie czasu
Liturgia godzin - czas natchnień
V. Sakramenty
Życie chrześcijańskie i sakramentalne
Kontemplacyjny charakter sakramentów
Modlitwy eschatologiczne
Charakter eklezjalny
Przygotowanie do sakramentów
Chrzest
Bierzmowanie
Częsta Komunia
Owoce Eucharystii
Eucharystia a doświadczenie mistyczne
Spowiedź
Namaszczenie chorych
Małżeństwo
Kapłaństwo jako sakrament ustanowiony
dla dobrodziejstwa Kościoła
Duchowość kapłańska

6. Lektura i medytacja
I. Księga duchowa
Komunia duchowa
Drugi rejs?
Biblia
Rozszerzenie nazwy "Pismo Święte"
Florilegia patrystyczne
Homilie Ojców
Żywoty świętych
II. Poszukiwanie duchowego znaczenia
Poza "literą"
"Badacie Pisma"
Typologia i alegoria
Egzegeza moralna
Egzegeza mistyczna Syryjczyków i Armeńczyków
III. Medytacja
Haga - meletân - meditari
Uczenie się na pamięć
"Świadectwa" Pisma Świętego
Rozum dyskursywny w medytacji
"Zastosowanie władz"
Zastosowanie wyobraźni podczas medytacji

7. Kontemplacja
I. Kontemplacyjny Wschód
Maria wschodnia - Marta zachodnia?
Dwie różne mentalności: obiekcja przeciw kontemplacji
Badanie słownictwa
Theoria
Gnôsis
Definicja kontemplacji
II. Przedmiot kontemplacji
Poznanie bytów
Kontemplacja nie jest widzeniem "powierzchowności"
Kontemplacja filozoficzna i jej przedmiot
Przedmiotem kontemplacji duchowej nie jest logos
filozoficzne, idea, definicja
Wiedza "zwyczajna" i wiedza "duchowa"
Wrogość mnichów wobec wiedzy racjonalnej
Theoteles logos
Różne "wcielenia" Logosu
Głos wszechświata
Wola Boga
"Mądrość świata"
Wizja eschatologiczna
III. Organ kontemplacji
Nous - Boska władza
Czy tylko nous?
Nous intuicyjne
Zmysły duchowe
Nous oświecone
Człowiek, aby poznać "logoi" musi być "logikos"
Od wiary do gnozy
Nous oczyszczone
IV. Praxis prowadzi do theoria
Formuły
Oczyszczenie musi poprzedzać oświecenie
Cnoty prowadzą do poznania
Miłość to "brama poznania"
Życie w Chrystusie prowadzi do oświecenia
Katábasis przemienia się w anábasis
Od widzialnego do poznania niewidzialnego
Cały człowiek w relacji z Bogiem
Teologia czasu i wieczności
Związek ascezy i mistyki
V. Stopnie kontemplacji
Schemat ewagriuszowy
Kontemplacja naturalna
"Egzegeza moralna" kosmosu
Natchnienie, by wychwalać Boga
Piękno świata
Kontemplacja rzeczywistości niewidzialnych
Kontemplacja Opatrzności
Kontemplacja sądu
Teologia
Niebiańska wizja

8. Mistyka
I. U progu "nie poznania"
Prawda to mistyka
Tajemnica chrześcijańska
Odrodzenie poznania mistycznego w IV wieku
Wyobrażenia mistycznego wzniesienia
Wejście na Górę Synaj
II. Teologia negatywna
Droga apofatyczna
To, co namacalne dla zmysłów, obce jest Bogu
Odrzucenie obrazów w modlitwie
Wyimaginowane wizje
Poza racjonalnymi pojęciami
Uczona ignorancja
III. Świetliste ciemności
Wejście w ciemności
"Eros" staje się poznaniem
Kluczowy problem mistyki niechrześcijańskiej
Eros zaspokojony przez Boską agape
Epektaza
Rola Chrystusa w mistyce
Męczeństwo i zmartwychwstanie ducha
IV. Ekstaza
Zjawiska ekstatyczne
Ekstaza - polaryzacja przedmiotowa
Ekstaza - nawiedzenie
Ekstaza proroków
Ekstaza - psychologiczne zawieszenie władz
Ekstaza duchowa
Modlitwa duchowa według Izaaka z Niniwy
V. Teologia symboliczna
Świat - "dżungla symboli"
Mistyka biblijna
Symbolika widzialnego świata
Mistyka wydarzeń
Widzenie Boga poprzez widzenie siebie
Symbole wiary
Transcendentna wartość pragnienia szczęśliwości
Symbolika miłości cielesnej
Symbolika ciała ludzkiego
Mistyka Kościoła
Niebezpieczeństwa teologii symbolicznej
Idolatria cielesna
Idolatria pojęć
To wszystko, co nie jest Bogiem, może stać się bożkiem
VI. Mistyka światłości
Dwa rodzaje mistyki
Bóg jest Światłością
Dwa kierunki w mistyce światłości
Ewagriusz: nagość umysłu warunkiem dla ujrzenia
czystej światłości
"Poznanie fundamentalne": widzieć własną światłość
Nagość ducha - tradycyjny termin
Konfrontacja dwóch dróg mistycznych
Światłość w sercu według Symeona Nowego Teologa
VII. Mistyka serca
Znaczenie podmiotu dla duchowości Wschodu
Niejednoznaczność terminu
Serce w Biblii
Serce w chrześcijańskiej antropologii
Wzniesienie ducha do Boga
Duch w sercu
Serce - źródło jedności osoby
"Stan" człowieka
Uwaga skupiona na sercu
Poznanie serca
Uczucia duchowe
Pocieszenia duchowe
Łzy
VIII. Wyrażenia mistyczne
Język spirytualistów
Duchowe małżeństwo
Duchowe upojenie
Czujny sen
Widzieć miejsce Boga
Modlitwa płomienna
Widzenie Boga w Jego "energiach"
Mistyka "anarchiczna", "nadziei" i "miłości" według W. Iwanowa

9. Warunki dobrej modlitwy
Przygotowanie do modlitwy
I. Oczyszczone serce
Oczyszczenie
Oczyszczenie rytualne
Moralne oczyszczenie z grzechu
Apatheia
Zapomnienie o obrazach, amnesikakia
Smutek
Oczyszczenie ciała
Post
Oczyszczenie zmysłów
Ucieczka od świata
Oczyszczenie nous
Roztargnienia
Walka z demonami
Rachunek sumienia
Cel rachunku sumienia
II. Cnoty
Ogólne spojrzenie na cnoty
Religijność
Prosta wiara, nadzieja
Bojaźń Boża
Posłuszeństwo
Pokora
Słodycz, cierpliwość
Niesienie krzyża
Penthos
Radość
Wdzięczność
Ubóstwo
Jałmużna
Dziewictwo
Miłość
III. Miejsce modlitwy
Każde miejsce jest właściwe dla modlitwy
Miejsca uprzywilejowane
Chrystologiczny aspekt chrześcijańskiej świątyni
Obraz jednego Kościoła
Symbol uświęconego, zjednoczonego przez Chrystusa wszechświata
Widzialne głoszenie
Miejsce łaski
Kult ikon
Stworzenie - symbol Przedwiecznego
Kapłańska rola malarza
Wizja duchowa
Pielgrzymowanie

10. Hezychazm
I. Główne cechy nurtu
Historia hezychazmu
Znaczenie słowa hesychia
Spokój samotności
Milczenie
Amerimnia - wewnętrzne wyciszenie
Nepsis - antirresis
Uwaga - prosoche
Wizja światła taborycznego
Pamięć o Jezusie
II. Modlitwa Jezusowa
Historia modlitwy Jezusowej
Moc imienia Jezusa według autorów rosyjskich
Inwokacja Bożego imienia w Biblii i u pierwszych
chrześcijan
"Zmiłuj się nade mną"
Bóg i grzeszny człowiek
Stopnie modlitwy Jezusowej
Czy zastępuje ona inne modlitwy?
III. Metoda psychofizyczna
Pseudo-Symeon
"Zewnętrzne pomoce"
Mroczna cela
Niski stołek
Oddychanie
Lokalizacja uwagi w górnej części serca
Rosyjski pielgrzym
Zjawiska naturalne pojawiające się w wyniku
praktykowania tej metody
Kontrowersje dotyczące metody
Dwojakie światło
Dwojakie ciepło
Obserwacje końcowe
Zakończenie
Prośba skierowana do Ojca w życiu trynitarnym
Modlitwa ustna
Modlitwa liturgiczna
Kontemplacja
Mistyczna drabina
Sposoby modlitwy
Polecenie Apostoła: Nieustannie się módlcie
Rozwiązanie kwestii
Wyższość kontemplacji?
Diathesis agathe
Pamięć o Bogu w myśli św. Bazylego
Stan modlitwy
Skróty

Fragment tekstu

Modlitwa to stan umysłu wytworzony za pośrednictwem ekstazy jedynie przez światło Trójcy Świętej" . Oto jedna z wielu "definicji" modlitwy, jakie odnaleźć możemy w duchowych tekstach chrześcijańskiego Wchodu. Chociaż pomiędzy nimi występują znaczące różnice, zgodne są odnośnie jednego stwierdzenia: nie da się wyrazić prawdziwej natury modlitwy, a prawdziwym Nauczycielem, który uczy, jak się modlić, jest Duch Święty. Czy zatem należy się dziwić, iż większość owych tekstów literatury duchowej to traktaty o modlitwie? Odnosimy wręcz wrażenie, iż modlitwa jest niemalże wyłącznym tematem, zaś inne kwestie podjęte zostają tylko w odniesieniu do niej. Jaka jest treść owych traktatów? W jakim celu je napisano? Różnorodność form zdradza różnorodność intencji i okoliczności, które skłoniły poszczególnych autorów do chwycenia za pióro, aby stawić czoła tak trudnemu tematowi.
Poeci wyznają, iż pisanie to dla nich konieczność, przymus, któremu nie potrafią się oprzeć. Kto przeżył wyjątkowe doświadczenie czuje się zmuszony do tego, by przekazać je innym. Kiedy jakaś wewnętrzna radość ogarnia serce, jak mawiał Grzegorz z Nazjanzu, poeta pośród ojców, nie wolno "dłużej milczeć" . Wielkie emocje wyrażone zostają w słowach podobnych do wiatru, który wciska się w szczeliny i wytwarza dźwięk . Jakżeż można utrzymać w tajemnicy boskie natchnienia otrzymane na modlitwie, mistyczne widzenia przeżyte w wyjątkowych chwilach, zwłaszcza, kiedy beneficjant posiada dar słowa i talent literacki? Czyż milczenie w takich okolicznościach nie byłoby niewdzięcznością wobec Boga?
Kiedy pewien wielki mistyk bizantyjski, Symeon Nowy Teolog, opowiada o swoich świetlistych doświadczeniach, czyni to pod formą "dziękczynienia dla Boga" za łaski, których został uznany godzien . Grzegorzowi z Nareku nie bez przyczyny nadano przydomek "Pindar ormiański". Jego Księga śpiewów żałobliwych słynie ze względu na doskonałą formę poematów, zaś osobiste doświadczenie przekazane zostaje z zadziwiającą świeżością. Chodzi wyłącznie o przeżycia doświadczone podczas modlitwy.
Ale nie każdy posiada dar mowy, albo też nie każdy chce się nim posługiwać ze względu na pokorę. Na wszystkich płaszczyznach kultury spotkać możemy wielki mistrzów, którzy nic nie napisali. Niemniej jednak ich doktryna przeżyła, gdyż ich uczniowie zatroszczyli się o zebranie nauk i przekazanie ich potomnym. Wiele żywotów świętych zredagowano właśnie w tym celu: aby odkryć wyjątkowe dary Boże otrzymane podczas modlitwy przez ludzi Bożych. Któż mógłby przypuścić, iż podczas samotnych nocy w pustelni święty Antoni staczał wewnętrzne walki, gdyby święty Atanazy nie spisał ich dla korzyści modlących się? I nawet jeśli Symeon Nowy Teolog zataił jakieś szczegóły swojej mistycznej wędrówki, jego uczeń Niketas Stetatos przekazał je w biografii swojego mistrza .
Ów motyw duchowej pedagogiki z czasem zaczął coraz bardziej nabierać dominującego wymiaru w traktatach dotyczących modlitwy. Zadaniem ojców duchowych stało się bowiem wprowadzenie ich "dzieci" w życie Ducha Świętego, w którym modlitwa odgrywa pierwszorzędną rolę. Podobnie jak w przypadku ćwiczenia się w cnotach, modlitwy należy nauczyć, trzeba ją wyjaśnić i skontrolować. "Ona pobudza początkujących na sposób mistrza", mówi Eliasz z Ekdikos . W środowisku mnichów egipskich wszystkie zachęty do życia duchowego były zazwyczaj krótkie, posiadały formę "apoftegmatów", ale owa prostota nierzadko skrywała doświadczenie długiego życia.
Ewagriusz był w tak wielkim stopniu oczarowany ową prostotą, że w słynnym dziełku O modlitwie postarał się ją naśladować. Jest ono traktatem w pełnym tego słowa znaczeniu, zdradzającym ściśle określone ukierunkowanie, pomimo zachowania formy krótkich sentencji zebranych pozornie bez żadnego określonego porządku. Bliski Ewagriuszowi był Kasjan. Jego idee na temat najwyższych uniesień mistycznych wykazują tę samą tendencję, chociaż pisząc Rozmowy postawił przed sobą bardziej zróżnicowane cele. Nie chciał rozpowszechniać tylko jednej tendencji, lecz zebrać wiernie całe nauczanie ojców. W związku z tym rozdział wyraźnie traktujący o modlitwie zawiera cechy ogólnego podręcznika, nawet jeśli dosyć zwięzłego.
Styl ten został rozwinięty i udoskonalony w późniejszym czasie, kiedy antologie i zbiory maksym starców zaczęły dominować w literaturze duchowej. Kompilatorzy zapewniali swoich czytelników, że zachowują wierność w przekazie nauczania ojców, niczego nie odejmując i nie dodając. Często jest to faktycznie ich jedyna zasługa, jaką nie wolno bynajmniej pogardzać. Nie zapominajmy, że tego rodzaju lektura duchowa przetrwała aż do czasów powstania Filokalii, zbioru nauczania o modlitwie par excelance .
Niemniej jednak, pomimo wielkiego bogactwa tekstów klasycznych, Filokalia reprezentuje sobą dosyć szczególną tendencję, jako że jest wyborem dokumentów charakterystycznych dla nurtu hezychazmu. Wiek później podobny cel postawił sobie Ignacy Brianczaninow. Jako że nie ograniczył się już tylko do mechanicznego przepisania tekstów, lecz dodatkowo wyjaśnił naukę ojców swoimi własnymi słowami, które również przeszły do tradycji, jego traktaty o modlitwie posiadają charakter logicznej syntezy, zorganizowanej według osobistej i świadomej refleksji.
Człowiek, istota rozumna, spontanicznie zastanawia się nad tym, czego się uczy i co odkrywa. W swojej refleksji podsumowuje dane, aby móc spojrzeć na całość. Stawia sobie pytania i formułuje odpowiedzi. Jest to metoda, jaką ojcowie greccy wypracowali w toku prowadzonych studiów. Dzięki temu dzieło Orygenesa O modlitwie posiada wszystkie cechy traktatu teologii spekulatywnej i zachowuje aktualność aż po dzień dzisiejszy.
Z drugiej strony na Wschodzie dzięki mnichom nad teologią "scholastyczną" przeważyła metoda "pozytywna". Autorzy duchowi nigdy nie zaprzestali zwracać uwagi na istniejące poważne niebezpieczeństwo, iż koncepcje rozumu, będące produktem dialektyki arystotelesowskiej, mogą zastąpić wizję duchową, daną jedynie ludziom czystego serca.
Prezentowana książka, pomyślana jako drugi tom naszego Duchowość chrześcijańskiego Wschodu , gdyż zgłębia jego dwa ostatnie rozdziały, wpisuje się w nurt tradycji "teologii pozytywnej" Wschodu, dostosowując jednak do reguł podyktowanych przez aktualną metodologię pracy. "System" organizacji materiału narzucony został przez podział rozdziałów zgodnie z zagadnieniami czy przytaczanymi dokumentami. Zdaję sobie oczywiście sprawę z braków takiego układu, który powoduje przesłonięcie wizji pluralizmu różnych nurtów oraz sprawia wrażenie minimalizacji progresywnego rytmu indywidualnego życia.
Jest to trudny do uniknięcia słaby punkt, dotyczący wszystkich "przewodników" stawiających sobie za cel przedstawienie na ograniczonej ilości stronic całościowego spojrzenia na podejmowane zagadnienia. Konkretne życie preferuje fragmentaryczny apoftegmat, co potwierdził już Marek Eremita: "Wiele jest sposobów modlitwy, jeden różny od drugiego: ale żaden z nich nie może być szkodliwy, chyba że miast o modlitwę, chodzi o działanie diabelskie" . Oraz: "Nasz postęp musi być postrzegalny w życiu a zgodnie ze stanem naszego życia musimy ofiarowywać modlitwy Bogu" .
Temu, kto w niniejszym przewodniku poszukiwać będzie mniej ogólnego pouczenia, pozostaje nam tylko udzielić następującej rady: niech znajdzie właściwy dla siebie apoftegmat, niech wybierze go zgodnie z głosem własnego serca. Tradycja chrześcijańskiego Wschodu oferuje ich całe bogactwo, jeden piękniejszy od drugiego.