kard. Stanisław Wyszyński

Dzieła zebrane TOM II 1953-1956

Do każdej przesyłki
dołączamy prezent!

Notka

"Ja nie mogę z tego zrezygnować, to jest w tej chwili moja ambona i mój konfesjonał, i wszystko. Życie ucieka, na co mam czekać. Jakim byłbym księdzem, gdybym z tych możliwości duszpasterskich, jakie mam, nie korzystał" - te słowa Ks. Prymasa z 23 września 1956 roku zanotowane przez świadka wypowiedzi, a odnoszące się do prowadzonej przez Niego z miejsc uwięzienia korespondencji, stały się jak gdyby mottem II tomu Dziel zebranych. Jakże bliskie są one owym Pawiowym, sprzed niespełna dwu tysięcy lat: "Biada mi, gdybym nie głosił Ewangelii" (l Kor 9,16).
Sygnalizowano już w 1.1 Dziel (por. s. 282), że charakter tomu II będzie odrębny, inny niż wszystkich pozostałych w wydaniu: na okres od września 1953 roku do października 1956 ustać musiało bowiem bezpośrednie publiczne nauczanie pasterskie Ks. Prymasa. Powstać zatem może pytanie, czy te lata nie powinny w konsekwencji pozostać również w naszej edycji niezapisaną, pustą kartą. Komitet Redakcyjny zdecydował wszakże inaczej - idąc tropem myśli Ks. Prymasa postanowił Jego intencjom nadać edytorski kształt w tomie II, więziennym.
Ten nakaz Prymasowy odnajdujemy w wielu tekstach, które weszły do tomu II. najdobitniejszy może w liście do ks. Michała Kliszki z Komańczy, z 20 maja 1956 roku: "Napisałem na początku tego listu: Prywatne. To znaczy, że nie jest to próba "sprawowania władzy".To jest przyjacielska gawęda człowieka, który też czuje, myśli i cierpi nad ludzką męką." To, co najciekawsze, i co uzasadnia edytorską decyzję, znajduje się wszakże po tych słowach: "Ałe to nie znaczy, by Ksiądz Michał nie miałby podzielić się tymi myślami z tymi, ąuorum interest. Można więc odczytać odpowiednie urywki J. E. biskupowi Wacławowi czy ks. Stefanowi P." Trwało zatem i w więziennym okresie nauczanie Prymasowskie, kierowane do biskupów, kapłanów, Bożego ludu. Dowodem niech będą wszystkie zgromadzone w t. II Dziel teksty.
Myliłby się, kto by sądził, że odosobnienie oderwało Ks. Prymasa od twardego gruntu kościelnej rzeczywistości w zniewalanej Polsce. Przejmująco nauczał - tak, właśnie nauczał - w liście do ks. Jana Czerniaka z lipca 1956 roku z Komańczy: "Regotyzujemy katedrę [gnieźnieńską] - wracamy od baroku do strzelistego stylu serc płomiennych; resztki baroku wymiata Bóg - per excessum - dając obraz tego, jak być nie może wśród nas. Rządzenie pojmowałem zawsze jako służbę braciom; nawet mi to brano za złe, że takie rządy są zbyt miękkie, że "zacierają dystans między arcypasterzem - prymasem - kardynałem" a duchowieństwem. Właśnie najbardziej zależało mi na tym, żeby ten barokowy dystans zniknął, żeby obie dłonie: biskupia i kapłańska - zestrzeliły się ku niebu i żeby się wspierały w tym pędzie wzwyż. [.]. W tym zwarciu się dłoni widziałem konieczność bezwzględną - przygotowanie stolicy gnieźnieńskiej na Milenium. Powrót do gotyku uczuć, które wyszczuplało dla siebie są całe ku Bogu! Jesteśmy przecież Kościołem Krwi Baranka i Wojciechowej - to nas zobowiązuje. Trzeba będzie zacząć tysiąclecie nowego stylu. Może Bóg pozwoli nam wypowiedzieć się kiedyś bliżej - dziś trwajmy w modlitwie - donec transeat iniąuitas. Zachęcajcie się wzajemnie do tej wspólnoty w modlitwie, aby bez przerwy szła od Kościoła do Pana Zastępów o wspólną naszą sprawę."
A kilka tygodni wcześniej, w liście do o. Alojzego Wrzalika z 31 maja 1956 roku, uwidoczniła się dramatyczna troska Ks. Prymasa, aby Kościół w Polsce nie był w milenijnych przygotowaniach Kościołem dezercji i nieobecności: "Gdy jesteśmy świadkami tego wyrachowanego lęku, jaki ogarnia tyle sług prawdy, obrzydzenie ogarnia na samą myśl, że ciągle powtarza się wśród nas i ucieczka ogrójcowa, i kalwaryjska absencja. Niech to będzie dalekie od dziedziców Jasnej Góry i Ojca Augustyna!"
Wspomniano nawiasowo w Poslowiu do 1.1 (por. s. 280), że Ks. Prymas przywiązany był do sformułowań, których używał w swoich tekstach, i że otrząsał się na nieuzasadnione ingerencje. Jak echo wraca ta sprawa i teraz, w liście do ks. Jana Czerniaka z lipca 1956 roku: ". nieco speszył mnie "styl Kurii" gdy w liście moim ingresowym skreślono mi, bez mojej wiedzy, tytuł: "Dzieci". Wyjaśniono mi później, że tego nie zrozumiałaby ludność wielkopolska. A mnie tak bardzo zależało na tym, by to zrozumiała. Zacząłem się więc przyglądać swoim owcom. Wydało mi się później, że jednak i oni wolą być "dziećmi Bożymi"niż "parafianami". Gdy to zrozumiałem, zacząłem iść własną linią." Tym razem szło już więc nie o drobiazg retoryczny, ale o "styl" pracy w Kościele.
Tom II Dziel obejmuje te pisma - w szerokim tego słowa znaczeniu - Ks. Prymasa, które powstały w latach, kiedy był więziony, czyli od 1953 do 1956 roku. Tom III nawiąże do owych lat przynosząc teksty powstałe od powrotu do Warszawy w październiku 1956 roku.
W tomie II odstąpiono częściowo od zasad przyjętych przez Komitet Redakcyjny i objaśnionych w t. I z uwagi na brak wygłaszanych kazań i przemówień.
W części pierwszej pomieszczono tu teksty Ks. Prymasa związane z uroczystością odnowienia Ślubów króla Jana Kazimierza, która odbyła się na Jasnej Górze 26 sierpnia 1956 roku, oraz dotyczące przygotowania narodu do Milenium Chrztu Polski. W tekstach tych starano się jak najwierniej zachować nawet pisownię Ks. Prymasa.
Część drugą stanowią listy Ks. Prymasa. Zdecydowano się bowiem na włączenie do tomu II części korespondencji z okresu więziennego, dotyczącej spraw Kościoła w Polsce. Listy te - publikowane tu w całości lub we fragmentach - miały wprawdzie charakter prywatny (tylko takie mogły dotrzeć do adresatów), lecz ich treść dotyczyła spraw publicznych, duszpasterskich. Są one żywym dowodem nieustannej troski uwięzionego Ks. Prymasa o losy Kościoła, o program duszpasterski dla narodu, o działalność i życie wewnętrzne zakonów. Można je porównać do Pawiowych "listów więziennych".
Opuszczono w nich te części tekstu (zaznaczając to każdorazowo), które odnoszą się do spraw prywatnych lub dotyczą konkretnych osób. Listy ułożone są blokami, według adresatów, w ramach bloków chronologicznie.
Niektóre z listów, jak na przykład do paulinów, były już publikowane, m. in. w Wielkiej Nowennie Tysiąclecia (Paris 1962), we Wszystko postawilem na Maryję (Paris 1980). Inne krążyły w obiegu "podziemnym", przepisywane wielokrotnie i rozpowszechniane. Jeszcze inne ukazują się po raz pierwszy.
Z wydania wyłączono korespondencję prywatną, jak listy do ojca i do rodziny.
Nie wchodzą też do tego wydania Zapiski więzienne zgodnie z zasadą, że włącza się tylko teksty mające charakter publicznego nauczania duszpasterskiego. Należy tu jednak podkreślić, że Zapiski więzienne Ks. Prymasa, mające już kilkanaście wydań w kraju i za granicą, są żywym zapisem wydarzeń z okresu uwięzienia, stanowią ważny przyczynek do dziejów Kościoła w Polsce i są źródłem wielorakich informacji. Pozwalają też lepiej zrozumieć niektóre teksty tomu II Dziel zebranych.
Na szczególną uwagę zasługuje tekst odnowionych Ślubów króla Jana Kazimierza, napisany przez Ks. Prymasa w Komańczy 16 maja 1956 roku i przesłany na Jasną Górę na uroczystość 26 sierpnia. W imieniu Episkopatu i całego narodu Śluby odczytał biskup Michał Klepacz. Są one ponawiane co roku na Jasnej Górze i w parafiach.
Ks. Prymas napisał też w Komańczy adoracje stanowe przed uroczystością 26 sierpnia i kazania będące komentarzami do Ślubów Jasnogórskich. Oba zbiory wchodzą do tomu II naszej edycji.
Wszystkie te prace powstawały w odosobnieniu, bez możliwości bezpośredniego kontaktu z biskupami, kapłanami i ludem Bożym, bez zaplecza bibliotecznego. Jedyną niemal lekturą Ks. Prymasa było Pismo święte, brewiarz i mszał.
Teksty Ks. Prymasa były przewożone nielegalnie z Komańczy przez różne osoby odwiedzające, za specjalną przepustką z UBP, i dostarczane na Jasną Górę, gdzie trwała ukryta praca paulinów i Instytutu nad wprowadzaniem w czyn idei odnowionych Ślubów Narodu.
W omawianym okresie Ks. Prymas opracował i dał podwaliny pod nowy program duszpasterski - przygotowania narodu na Milenium Chrztu poprzez realizację Ślubów Jasnogórskich i Wielką Nowennę. Ukazał nową rolę sanktuarium maryjnego Jasnej Góry.
Jeszcze w Komańczy Ks. Prymas napisał także Czytania na maj 1957. Ukazały się one wkrótce nakładem Jasnej Góry pod tytułem Wypełniamy Jasnogórskie Śluby Narodu. Czytania zostały włączone do tomu II, również ze względu na datę ich ukończenia.
* * *
Decyzją Komitetu Redakcyjnego nie włączono do tomu II oddzielnego zespołu rękopiśmiennego pod tytułem Proprium de Tempore i Proprium Sanctorum, rozważań osnutych na tle roku liturgicznego, napisanych przez Ks. Prymasa w więzieniu, w latach 1953-1954 (Stoczek - Prudnik). Rozważania te, skierowane głównie do świeckich katolików, mają charakter medytacyjno-ascetyczny, a nie duszpasterski. Część z nich ukazała się drukiem w Milości na co dzień (Poznań 1980) w wersji dostosowanej do wydania i autoryzowanej ponownie przez Autora.
Z tych samych powodów nie włączono do edycji Rozważań nad miską, napisanych "in yinculis pro Ecclessia", zamieszczonych w książce Ojcze nasz, oraz rękopisów Rozważań do Litanii loretańskiej, nie drukowanych, a także szkiców kazań i konferencji.
Do obecnej edycji nie weszła również odrębna pozycja książkowa List do moich kapłanów (tomy I-III, Paris 1960), której rękopis powstawał w okresie uwięzienia (1953-1956) w Stoczku Warmińskim, w Prudniku Śląskim i w Komańczy. Wydano trzy części: I - Wspólnie z Trójcą Świętą, II - Wspólnie z Kościołem, III - Wspólnie z biskupem. Część IV - Wspólnie z ludem Bożym, nie została opracowana do końca. Są to tylko luźne notatki, konspekty i plan pracy.
Wszystkie rękopisy znajdują się w zbiorach Instytutu Prymasowskiego.
* * *
Podstawą źródłową tomu II Dzieł są rękopisy, teksty (maszynopisy) autoryzowane przez Ks. Prymasa, w jednym wypadku przedruk z książki, materiały archiwalne potwierdzone przez upoważnione osoby.
Niektóre z tekstów mają kilka wersji autoryzowanych przez Autora i dostosowanych do potrzeb duszpasterskich lub do druku. Za podstawę w zasadzie przyjmowano rękopis lub tekst najwcześniejszy. Wyjątki od reguły opisano w metrykach.
Zasady edytorskie zachowano te same co w tomie I - dotyczy to sposobu datowania, cytacji biblijnych i łacińskich, oznaczania tytułów, opracowania komentarzy i metryk tekstów.
Tom II zamykają Aneksy: m. in. kalendarium okresu więziennego, komunikaty Rządu i Episkopatu, listy dotyczące sytuacji Ks. Prymasa, memoriały, komunikat o uwolnieniu i powrocie Ks. Prymasa.
Na końcu zamieszczono odnalezione teksty z lat 1950-1953, które przynależą do tomu I. Indeksy: rzeczowy, osób i nazw geograficznych, ujmują szkicowo problematykę tomu, ułatwiając zorientowanie się w zebranym materiale.
Marian Bizon i Mirosława Plaskacz


SPIS RZECZY

I. JASNOGÓRSKIE ŚLUBY NARODU
Akt osobistego oddania się Matce Najświętszej
Odnowienie Ślubów Narodu na Jasnej Górze. Jasnogórskie Śluby Narodu
polskiego
[Adoracje stanowe]
Adoracja dla ojców na Jasnej Górze
Adoracja dla matek na Jasnej Górze
Adoracja jasnogórska dla kapłanów
Adoracja młodzieży na Jasnej Górze Zwycięstwa
Każdy kapłan pracuje nad wprowadzeniem w życie Ślubów Jasnogórskich.
Referat dla duchowieństwa.
[Kazania napisane w Komańczy].
Naród pełen łaski i prawdy. (Kazanie na pierwszą sobotę grudnia)
W obronie życia nienarodzonych. (Szkic kazania na pierwszą
sobotę stycznia)
Pokój Boży rodzinie polskiej. (Kazanie na pierwszą niedzielę
po Trzech Królach).
Małżeństwo katolickie potężną więzią narodu. (Kazanie na drugą
niedzielę po Objawieniu Pańskim).
Przyrzekamy Ci wychować młode pokolenie w wierności Chrystusowi
(Kazanie na pierwszą sobotę lutego)
Kroczyć za Słońcem sprawiedliwości, Chrystusem, Bogiem naszym
(Kazanie na pierwszą sobotę marca)
Przyrzekamy stoczyć bój z naszymi wadami narodowymi. (Kazanie na
pierwszą sobotę kwietnia)
Wypełniamy Jasnogórskie Śluby Narodu. Czytania na maj

II. LISTY
Do o. Alojzego Wrzalika - generała zakonu paulinów
Komańcza, 8 listopada 1955
Komańcza, 31 maja 1956
Komańcza, 24 czerwca 1956
Komańcza, 3 sierpnia 1956
Komańcza, 29 sierpnia 1956
Do biskupa Zdzisława Golińskiego
Komańcza, 22 listopada 1955
Komańcza, 6 stycznia 1956
Komańcza, sierpień 1956.
Komańcza, 12 września 1956
Do o. Jerzego Tomzińskiego - przeora zakonu paulinów
Komańcza, 30 grudnia 1955
Komańcza, 23 maja 1956
Komańcza, 3 sierpnia 1956
Komańcza, 14 września 1956
Do ks. Michała Kliszki
Komańcza, 2 stycznia 1956
Komańcza, 20 maja 1956
Do ks. Jana Czerniaka
Komańcza, 19 stycznia 1956
Komańcza, 19 marca 1956
Komańcza, lipiec 1956
Do ks. Bronisława Dąbrowskiego
Komańcza, 28 stycznia 1956
Komańcza, 20 lutego 1956
Komańcza, 28 kwietnia 1956
Komańcza, 23 maja 1956
Komańcza, 12 lipca 1956
Komańcza, 16 sierpnia 1956
Komańcza, 27 sierpnia 1956
Komańcza, 14 września 1956
Komańcza, 15 września 1956
Komańcza, 22 września 1956
Do biskupa Lucjana Bernackiego
Komańcza, 6 lipca 1956.
Komańcza, 16 sierpnia 1956
Do Marii Okońskiej i zespołu
Komańcza, 12 sierpnia 1956
Komańcza, 15 sierpnia 1956
Komańcza, 27 sierpnia 1956
Komańcza, 13 września 1956
Pielgrzymka Wyższych Przełożonych Zgromadzeń Zakonnych Żeńskich
na Jasną Górę [list z 15 września 1956]

ANEKS
I. Kalendarium więzienne
II. Uchwała Prezydium Rządu PRL z 24 września 1953
III, W trosce o normalizację stosunków między państwem i Kościołem
Komunikat Prezydium Rządu PRL
Deklaracja Episkopatu polskiego
Wybór przewodniczącego Episkopatu.
Oświadczenie wiceprezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza
IV. Spisy książek i przyborów potrzebnych Księdzu Prymasowi w więzieniu
V. Do Pana Prezesa Rządu PRL (list Ks. Prymasa ze Stoczka
Warmińskiego, 2 lipca 1954).
VI. Do Rady Ministrów PRL (list Ks. Prymasa z 18 lutego 1955)
VII. Zarządzenie Urzędu do Spraw Wyznań, z 27 października 1955
VIII. List Ks. Prymasa do ks. biskupa Fr. Bardy, Komańcza, 30 października 1955
IX. List Ks. Prymasa do ks. biskupa Z. Choromańskiego, Komańcza,
30 października 1955
X. Listy do biskupa Michała Klepacza
Komańcza, 30 października 1955
Komańcza, 16 grudnia 1955.
Komańcza, 12 stycznia 1956.
Komańcza, 2 lutego 1956
Komańcza, 17 sierpnia 1956.
XI. List hołdowniczy duchowieństwa ordynariatu gorzowskiego
do Ks. Prymasa (Gorzów Wielkopolski, 4 lipca 1956)
XII. List duchowieństwa gorzowskiego do Rządu PRL w sprawie uwolnienia
Ks. Prymasa (Gorzów Wielkopolski, 4 lipca 1956)
XIII. List Episkopatu Polski do Rządu PRL w sprawie uwolnienia
Ks. Prymasa (Jasna Góra, 26 sierpnia 1956)
XIV. Prymas Kardynał Wyszyński wrócił do Stolicy i objął urzędowanie.

Posłowie
TEKSTY UZUPEŁNIAJĄCE DO TOMU I
W sprawie rekolekcji kapłańskich
Błogosławieństwo Prymasa Polski na Nowy Rok Pański
Śpiewy kościelne w okresie Adwentu i Bożego Narodzenia
Nabożeństwo kolędowe dzieci przy żłóbku Dzieciątka Jezus
Katolicyzm w obliczu zagadnień współczesności. Rozmowa red. Turowicza
z Księdzem Prymasem Polski

INDEKSY
Wykaz skrótów
Indeks osób
Indeks geograficzny
Indeks rzeczowy
(Rh)