Przybliżenie duchowości kapłana-egzorcysty oraz biblijno-teologicznych podstaw egzorcyzmu rozpatrywanych na przestrzeni dziejów Kościoła katolickiego pozwala zrozumieć, jak wielkie znaczenie w ewangelizacyjnej misji Kościoła świętego odgrywa służba wypędzania złych duchów. Dzieło to aktualizuje w każdym czasie walkę Jezusa Chrystusa z szatanem, dlatego najpełniej wyrażane jest w duchowych czynnościach biskupów i kapłanów, szczególnie tych, którzy decyzją ordynariuszy miejsca zostali do takiej działalności powołani. Egzorcyzmowanie, jako część pasterskiej troski Kościoła, jest najbardziej reprezentatywnym elementem tej walki, chociaż nie najważniejszym i nie jedynym, ponieważ pierwszeństwo należy się szeroko rozumianej misji uświęcania, przez którą dokonuje się zjednoczenie wiernych z Bogiem, a tym samym wybór Największej Wartości - Boga, jako swego Władcy i Pana. Niemniej jednak posługa egzorcyzmowania jest prawdziwą służbą duchową, wyposażoną w moc i środki do stawiania czoła demonom, przez co osoba opętana przez złe duchy odbudowuje lub dopiero zawiera przymierze z Bogiem, kosztując najpierw radości wyzwolenia od działania Złego, a często również uzdrowienia swego ciała lub sfery psychiczno-duchowej. Należy jednak pamiętać, że szafarz tego sakramentalium nie działa tylko wobec osób zniewolonych przez moce ciemności, ale również swoją posługę wykonuje względem innych wiernych, a także nad miejscami i przedmiotami, które w jakiś sposób zostały naznaczone przez działanie diabelskie. Wydaje się zatem zasadne, aby w niniejszej rozprawie uwzględnić zakres posługi egzorcysty, wytyczając niejako kierunki jego zaangażowania duszpasterskiego, a tym samym uwypuklić praktyczną płaszczyznę działalności kapłańskiej, związaną z uwalnianiem z mocy sił demonicznych.
Z racji tego, że posługa egzorcystyczna wykonywana jest przede wszystkim wobec wiernych należących do danego Kościoła lokalnego, trzeba ją umiejscowić w ramach Kościoła partykularnego, do którego przynależy kapłan-egzorcysta i w którym otrzymał władzę uzdalniającą do konkretnego działania dla dobra wiernych, dlatego zaangażowanie duszpasterskie, o którym będzie mowa w tym rozdziale, należy zawsze odczytywać na tle służby dla diecezji z uwzględnieniem jednak wymiaru uniwersalnego, czyli wszelkiego dobra wpływającego na rzeczywistość Kościoła powszechnego.
Pierwszym, wobec którego egzorcysta jest zobowiązany podjąć swoją posługę, jest człowiek dręczony lub opętany przez złe duchy. Z tego powodu w niniejszym rozdziale zostanie najpierw opisane towarzyszenie duchowe takim osobom, ze szczególnym uwzględnieniem rozpoznania stanu zniewolenia duchowego penitenta oraz obowiązków egzorcysty związanych z rozeznaniem i dalszym prowadzeniem duchowym człowieka opętanego. Zostaną także wskazane prawa i zadania osoby zniewolonej przez złe moce.
W drugiej części badania skoncentrują się nad ukazaniem najważniejszego wymiaru posługi egzorcystycznej, czyli na przedstawieniu sposobu sprawowania egzorcyzmu większego. W ramach tego zagadnienia będą zaprezentowane działania egzorcysty poprzedzające egzorcyzm, czynności kapłańskie wykonywane podczas jego trwania oraz zostanie poruszona kwestia skuteczności egzorcyzmowania, z uwzględnieniem znaków świadczących o dokonanym uwolnieniu i uwarunkowań ewentualnego braku tegoż uwolnienia.
W ostatniej części rozdziału będą przedstawione pozostałe formy zaangażowania egzorcysty, szczególnie te, które wynikają z duszpasterskiej specjalizacji kapłana-egzorcysty. Dotyczy to szczególnie egzorcyzmowania miejsc i rzeczy, pomocy dręczonym z powodu miłości do Boga oraz formacji wiernych, jako profilaktyczne działanie egzorcysty, którego celem jest rzetelna informacja na temat świata nadprzyrodzonego, źródeł zniewalania diabelskiego, działania złych duchów na człowieka oraz sposobów ochrony i obrony przed ich wpływem.
Wszystko, co składa się na posługę kapłana-egzorcysty, zostanie rozważone przez pryzmat miłości, która jest cierpliwa i łaskawa, nie szuka poklasku i nie unosi się pychą (por. 1 Kor 13, 4), ponieważ tylko w taki sposób sługa Chrystusa może w Jego imieniu sprawować swoje posłannictwo.
3.1. TOWARZYSZENIE DUCHOWE OSOBOM ZNIEWOLONYM
Towarzyszenie duchowe, jako sztuka oddziaływania na tego, kto dąży na drodze chrystoformizacji do postępu w życiu duchowym, znajduje się w samym centrum wszelkiego doświadczenia chrześcijańskiego i z niego też wyrasta. Z tego powodu nie spełnia się ono w jednym akcie spotkania i nauczania, lecz jest procesem, w którym dokonuje się nieustanny wybór pomiędzy życiem według ciała, świata i szatana, a życiem w mocy i miłości Ducha Świętego.
Na ogół pisząc o towarzyszeniu duchowym, rozważamy je w relacji kierownik duchowy - osoba kierowana, tam bowiem rozgrywa się ów "dialog miłości" (obejmujący nie tylko słowo, ale również język ciała, milczenie itd.), za pomocą którego towarzysz drogi duchowej wprowadza swego ucznia w komunię z Bogiem. Wydaje się jednak uzasadnionym, aby również przez towarzyszenie duchowe rozumieć i tak określać cały zakres opieki duchowej egzorcysty roztoczonej nad osobą opętaną, który zaczyna się od spotkania kapłana z tą osobą i prowadzi do uwolnienia jej spod władzy demona oraz wprowadzenia na drogę uświęcania. Przemawia za tym nie tylko samo rozumienie słowa "towarzyszenie", które akcentuje bliskość towarzysza-mistrza (w naszym przypadku egzorcysty), czyli podkreśla charakter relacyjny spotkania i posługi, ale także fakt uczestniczenia w walce z siłami ciemności. Walka ta jest wydarzeniem duchowym, gdzie egzorcysta autorytatywnie spieszy z pomocą, reprezentując Chrystusa i Jego Kościół oraz wstawia się za opętanym u Boga. Wypełnia w ten sposób własną misję duchowego pośrednictwa. W tym ostatnim ujęciu kapłan-egzorcysta staje się dla osoby opętanej widzialnym znakiem czynnego towarzyszenia Kościoła świętego, który - broniąc godności i wolności człowieka - wskazuje mu jego wartość, odkrywa przed nim działanie łaski Bożej i udziela jej w celu osiągnięcia przez niego doskonałości (por. KDK 17). Tu ujawnia się olbrzymi dynamizm towarzyszenia duchowego osobom zniewolonym, a zarazem ukazuje dogłębnie cały kontekst ludzki i Boski wzajemnych relacji. W tym kontekście, sytuacja człowieka doświadczającego przygniatającej realności zniewolenia diabelskiego, nabiera znaczenia profetycznego, w którym posługa uwalniania staje się świadectwem mocy Jezusa Chrystusa, a także pełnym nadziei orędziem zwycięstwa Kościoła świętego nad szatanem.
W tak rozumianym towarzyszeniu duchowym centralne miejsce zajmuje bezpośrednia walka egzorcysty o uwolnienie osoby opętanej przez złego ducha, która dokonuje się poprzez jednorazowy egzorcyzm lub cykl wielokrotnie powtarzanych egzorcyzmów, w zależności od stopnia zniewolenia danej osoby i towarzyszących opętaniu duchowych oraz moralnych uwarunkowań. Zważywszy na to, że sprawowanie egzorcyzmu samo w sobie zawiera tak olbrzymi potencjał treści, logicznym wydaje się omówienie tego zagadnienia oddzielnie, niejako poza towarzyszeniem duchowym. Natomiast w ramach tego punktu zasadne jest ukazanie czynności związanych z rozpoznaniem stanu duchowego osoby przychodzącej lub przyprowadzonej do egzorcysty oraz obowiązków kapłana wobec tej osoby, a także wskazanie tych aspektów wzajemnej współpracy, którymi w miarę duchowych możliwości powinna się charakteryzować osoba dążąca do uwolnienia od złych duchów.
Zanim jednak ten problem zostanie podjęty, należy jeszcze zwrócić uwagę na dwa powszechnie stosowane przez egzorcystów sposoby towarzyszenia duchowego osobom udręczonym przez złe duchy, dotyczące przede wszystkim postępowania zmierzającego do postawienia diagnozy. Pierwszym z nich są długie rozmowy z osobą proszącą o pomoc i jej najbliższymi, które wymagają nieraz kilku spotkań, odsyłania do lekarzy, psychiatrów lub nawet wywiadu środowiskowego. Natomiast drugim sposobem jest krótki dialog, po którym egzorcysta, posiadając jakiekolwiek podejrzenia, przechodzi od razu do prostych modlitw egzorcystycznych, które później są przedłużane lub nie, w zależności od potrzeb jakie dostrzega . Obie te formy mają swoje uzasadnienie w doświadczeniu konkretnych egzorcystów, niemniej jednak w niniejszej rozprawie chcąc ukazać w miarę pełny obraz rozeznania duchowego, dzięki któremu można stwierdzić sam fakt opętania lub jego brak, przytoczone zostaną najczęściej stosowane działania egzorcysty oraz powszechnie uznane kryteria opętania. Za pomocą tych ostatnich kapłan nabiera moralnej pewności co do istnienia autentycznego opętania, bez opowiadania się za którąkolwiek z wyżej przedstawionych metod. Z tej racji na towarzyszenie duchowe będziemy patrzeć jak na spotkanie, w ramach którego podejmowane są konkretne czynności zmierzające do określenia prawdziwego stanu duchowego osoby oczekującej od egzorcysty pomocy i - kiedy jest to potrzebne - ich wzajemnej współpracy prowadzącej do uwolnienia.
Proces towarzyszenia duchowego przez egzorcystę osobie opętanej rozpoczyna się ich spotkaniem. Dokonuje się ono z inicjatywy człowieka przeżywającego problemy duchowe, dla których dotąd nie znalazł żadnego ludzkiego rozwiązania, albo w wyniku działania osób trzecich w jakiś sposób związanych z osobą dręczoną. Widząc jej niemoc duchową, a często i cielesną, oni sami przyprowadzają ją do egzorcysty . Do takiego spotkania może również dojść z inicjatywy kapłana-egzorcysty, kiedy widząc taką potrzebę, sam dąży do niego, bądź wezwany przychodzi na umówione miejsce.
Egzorcysta w osobie spotkanej uznaje cierpiącego człowieka, który najczęściej nie potrafi wytłumaczyć sobie samemu zachodzących w nim i wokół niego zjawisk oraz procesów, nad którymi nie ma władzy panowania. Przyjmuje go z nastawieniem wysłuchania i niesienia chrześcijańskiej pomocy, zdaje sobie bowiem sprawę z tego, że w innym przypadku nie zagwarantuje mu poczucia bezpieczeństwa i zrozumienia jego problemów .
Argument bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania w towarzyszeniu duchowym osobom zniewolonym odgrywa bardzo ważną rolę, ponieważ rodzi duchowe ukierunkowanie na drugą osobę, to znaczy pozwala osobie potrzebującej pomocy zobaczyć w egzorcyście narzędzie działania Boga. Natomiast kapłanowi ułatwia rozpoznawać siebie jako dar dla człowieka, w którym jest uosobione zło, w nadziei, że powstała relacja doprowadzi do odrodzenia Bożego życia w tym człowieku i jest zapowiedzią włączenia w to życie tego wszystkiego, co aktualnie pozostaje w niewoli. Takie zachowanie egzorcysty wychodzi naprzeciw opinii M. Deselaersa, który zauważa, że życie w świecie z innymi ludźmi, ale bez autentycznego spotkania z nimi, odpowiada w rzeczywistości życiu w świecie złudnym, gdzie - można dodać - króluje egocentryzm .
Innym czynnikiem wpływającym na jakość spotkania jest miejsce, w którym się ono odbywa. Zazwyczaj jest to pomieszczenie przykościelne (dom katechetyczny, plebania, klasztor), które egzorcysta oprócz elementów religijnych (krzyż, obraz) i koniecznych do prowadzenia komunikacji, nie mebluje zbędnymi przedmiotami, mogącymi w czasie ujawniania się złych mocy posłużyć im np. do ataku na egzorcystę. Miejsce schludne i czyste stwarza godziwe warunki do prowadzenia dialogu i modlitwy. W przypadku towarzyszenia osobom zniewolonym muszą być spełnione jeszcze dwa warunki: pomieszczenie, w którym się odbywa spotkanie egzorcysty z osobą szukającą u niego pomocy, winno być usytuowane w miejscu trudno dostępnym dla większości wiernych oraz powinno gwarantować osobie udręczonej pełną anonimowość wobec środowiska, w którym ona żyje. Szczególnie jest to ważne w sytuacji, gdy osoba cierpiąca jest z tej samej miejscowości, gdzie odbywają się spotkania z egzorcystą. Uwzględnienie tych elementów dodatkowo wpłynie na poczucie bezpieczeństwa i zaufania u penitenta, bez których trudno mówić o otwarciu na dialog z egzorcystą.
Istnieją sytuacje, kiedy osoba szukająca pomocy u egzorcysty, nawet przy pomocy innych osób, nie może przekroczyć progu pomieszczenia, w którym oczekuje na nią kapłan. Zazwyczaj w takich przypadkach - jak zauważa bp A. Gemma - osoba ta wpada w trans opętańczy i bez ruchu pada na ziemię, aby tylko nie wejść do środka . Wówczas wystarczy, by egzorcysta cicho odmówił nad nią krótką modlitwę egzorcystyczną, po której na ogół świadomość zostaje przywrócona tej osobie i sam wprowadził ją na miejsce spotkania lub poprosił o to swych asystentów albo osoby towarzyszące. Najczęściej jednak osoby dręczone przez złe duchy będą samodzielnie wchodzić do takich pomieszczeń, bowiem złe siły zgodzą się na wszystko, żeby tylko nie były ujawnione.