(...)
1.3.1. Istotowa charakterystyka duszy ludzkiej
Czym jest dusza? W jaki sposób można ją istotowo opisać? Jakie funkcje ona spełnia? Na te pytania postaramy się stopniowo odpowiadać w poniższych rozważaniach. Badania te znajdą swoje dopełnienie w następnym rozdziale, którego tematem będzie osobowy charakter bytu ludzkiego.
W celu właściwej charakterystyki omawianego problemu należy bliżej określić istotę duszy zwierzęcej, która z jednej strony znajduje się na niższym poziomie rozwoju niż dusza ludzka, z drugiej zaś -jako dusza -jest jej najbliższa. Porównanie obu gatunków dusz pozwoli nam jaśniej ukazać specyfikę duszy ludzkiej. Co znamionuje dusze zwierząt? "Dusza zwierzęca - odpowiada E. Stein - podobnie zresztą jak formy niższe, pozostaje jeszcze przy przestrzennym kształtowaniu materii; lecz jej życie jest nadto wewnętrznym ruchem i formowaniem postaci duszy". Zwierzę bowiem posiada zdolność czucia, np. w czasie odżywiania rozpoznaje ono smak pokarmu, co stanowi wrażenie zmysłowe oraz odczuwa nasycenie pokarmem jako pewien proces w ciele i stan ciała. Wszystko to jest związane z "wrażeniem wewnętrznym": z przyjemnością lub przykrością, z dłużej lub krócej trwającym poczuciem zadowolenia bądź niezadowolenia. Nawet miara siły, którą posiada dane zwierzę - jej ubytek czy wzrost - znajduje swój wyraz w pewnych szczególnych usposobieniach . Na tej podstawie można stwierdzić istnienie i funkcjonowanie duszy zwierzęcej, gdyż "wszystko to ma podłoże w istocie duszy, mającej tu potrójny kierunek rozwoju: w materialną cielesność, w siebie samą i poza siebie; każde bowiem zewnętrzne wrażenie zmysłowe jest spotkaniem ze światem zewnętrznym, zwierzę odczuwa przeciwieństwo siebie samego i świata zewnętrznego; życie duszy zwierzęcia jest jego rozpoznaniem się ze światem zewnętrznym, w którym kształtują się jego ciało i dusza". Ten proces kształtowania ma charakter pierwotny i polega na tym, że zostaje w nim określona istota kształtowanego według właściwego mu gatunku. W tym przypadku tendencję żywotną można nazwać siłą cielesno-duszną, zdolną nie tylko do przekształcania materii w ciało żywe, ale też do tego by ukształtowane ciało poruszać i uaktywniać na różne sposoby, odpowiadające danej istocie gatunkowej. Siła ta czyni zwierzę zdolnym do wewnętrznych poruszeń i aktywności. Zewnętrzne bodźce mogą bowiem wywołać w nim pewne reakcje i zmusić je do zajęcia określonej postawy: np. strachu, gniewu itp. W ten sposób kształtują się odpowiedzi zwierzęcia na doznane wrażenia. Chociaż swoje zakorzenienie mają one we wnętrzu, kierują się jednak na zewnątrz. Nadają one ciału określone znamię, które nazywamy cielesnym wyrazem stanu psychicznego. W niektórych przypadkach są one przemijające, innym zaś razem przyjmują stałe "rysy". Bodźce te pobudzają również do pewnej, skierowanej na zewnątrz czynności cielesnej np. do ucieczki lub do ruchów uchwytywania. Wywierają też one w duszy trwałe "ślady", jak np. skłonność czy gotowość do powtarzania pewnych postaw, a także trwałe stany wewnętrzne, czyli to, co w terminologii scholastycznej określano jako habitus. Chociaż jedna siła duszy rozszczepia i przekształca się w wielość sił: w zdolności, sprawności, skłonności, to jednak nie traci przy tym swojej jedności.(...)